Er is iets onweerstaanbaar aan een strenge winter. Alles lijkt stil te liggen, maar op het ijs gonst het van leven. In Winterlandschap met schaatsers vangt Hendrick Avercamp dat perfect. Vanuit een hoog standpunt schilderde hij een wereld vol schaatsende mensen en spelende kinderen. Het is een schilderij dat je kunt horen, ook al maakt het geen geluid en was de schilder zelf doof.
Hendrick Avercamp werd in 1585 in Amsterdam geboren, maar groeide op in Kampen. Hij was doof en sprak nauwelijks. Avercamp kreeg daardoor al snel de bijnaam de Stomme van Kampen. Zijn vader was apotheker, zijn moeder gaf hem les in schrijven. Schrijven lukte hem, maar tekenen lag hem veel beter. Via zijn tekeningen vond hij een manier om zijn gevoelens te uiten.
Het schildervak leren
In Kampen leerde hij de beginselen van het schildervak van een lokale, arme kunstenaar. Misschien juist omdat hij niet kon horen, observeerde hij des te nauwkeuriger. Zijn doofheid gaf zijn wereldbeeld en kunst vorm. Avercamps mentor overleed tijdens een pestplaag, net als zijn vader en broer. Daarom vertrok hij op zijn 18e naar Amsterdam, waar hij bij zijn oom ging wonen. Terug in de grote stad werkte hij onder Pieter Isaacsz, een Deense historieschilder en portrettist. Die nam Avercamp verder onder zijn vleugels.
Voorliefde voor ijsgezichten
In Amsterdam kwam de jonge Avercamp bovendien in aanraking met het werk van Zuid-Nederlandse landschapsschilders als Gillis van Coninxloo en Pieter Bruegel de Oude. Vooral Bruegel staat bekend als de meest complete landschapsschilder van die tijd. Zijn werk was enorm gedetailleerd. Zo schilderde hij blinden zó nauwkeurig, dat oogartsen verschillende oogziekten waaraan zij leden konden herkennen. Deze schilders hadden invloed op Avercamp en langzaam ontwikkelde hij een voorliefde voor winterse landschappen en ijsgezichten. Zo werd hij de eerste Noord-Nederlandse kunstenaar die zich volledig in dit genre specialiseerde.
Overzichtelijke intimiteit
Wat zijn werk zo bijzonder maakt, is de combinatie van overzicht en intimiteit. In Winterlandschap met schaatsers kijkt de toeschouwer vanaf een hoog standpunt neer op een dichtgevroren rivier. Honderden mensen zijn op het ijs te vinden. Sommigen zijn daar puur voor hun plezier: glijdend, schuivend, spelend. Kinderen rennen over het ijs, stellen elkaar uitdagingen, vallen en staan weer op. Mannen en vrouwen proberen handel te drijven of dagelijks werk te verrichten.
Levendig sfeerverslag
Sommigen dragen water, anderen vervoeren hout. Hier en daar is een ondeugende schaatser te zien die een ander omver probeert te duwen. Elk detail draagt bij aan het gevoel dat u naar een levendig sfeerverslag van de 17e-eeuwse winter kijkt. Bijna alsof u de kreten van vreugde en het krassen van schaatsen kunt horen. Zelfs al hoorde Avercamp dat zelf nooit.
Realisme
Maar Avercamp toont niet alleen het vrolijke leven op het ijs. Links op de voorgrond zien we kraaien en een klein hondje eten van het karkas van een doodgevroren paard. De winter brengt tenslotte niet alleen schoonheid en vermaak, maar ook gevaar en dood. Zijn werk is een realistisch beeld van een samenleving die tegelijk speels en hard is.
Enorme precisie
Het schilderij laat ook zien hoe de winter het sociale leven organiseerde. De rivier was een publieke ruimte, een plek waar rijk en arm, jong en oud, samenkwamen. Terwijl sommige mensen het ijs gebruiken voor werk of handel, bewegen anderen zich puur voor hun plezier. Avercamp observeert met enorme precisie. Je ziet een man die zijn schaatsen slijpt, een groepje dat een spel speelt, en daarachter een vrouw die op het ijs water draagt. Er is geen hiërarchie, geen kunstmatige ordening. Alles is door elkaar, zoals het in werkelijkheid ook op een bevroren rivier moet zijn geweest.
Telkens nieuwe verhalen
Zijn doofheid lijkt in Avercamps werk een gave te zijn geweest. Hij hoefde de wereld niet te horen om deze nauwkeurig te registreren. Een hele samenleving gevangen in een enkel beeld. En toch is het intiem. U kunt verdwalen in de menigte, telkens nieuwe verhalen ontdekken, kleine menselijke tragedies en komische momenten.
Betovering
Met zijn scherpe ogen en gevoel voor detail, schilderde Avercamp een wereld die 4 eeuwen later nog steeds betovert. Een schilderij dat u ondanks zijn doofheid kunt horen, ook al maakt het geen geluid. Avercamp overleed in 1634 op 49-jarige leeftijd.
De Collectie
De collectie van het Rijksmuseum bestaat uit meer dan een miljoen kunstwerken, publicaties en bezoekersverhalen. U kunt de collectie niet alleen in het museum, maar ook online bewonderen. In de rubriek De Collectie pikken wij telkens een Amsterdams schilderij, prent of tekening uit de collectie van het Rijksmuseum, en geven we daar context bij. Dit keer Winterlandschap met schaatsers door Hendrick Avercamp.
Beeld: Rijksmuseum
